• افتخار فرهنگی ارزشمند ایرانی

• از عصر صفوی تا روزگار کنونی؛

 از ناپدید شدن ارزشمندترین میراث مکتوب هنری جهان
تا بازگردانده شدن از آمریکا به ایران

ارزشمندترین میراث جهانی هنری ایرانی اسلامی

شاهنامه شاه‌تهماسب، نسخه‌ای نفیس از شاهنامه فردوسی است که متعلق به سده ۱۰ هجری قمری است. شاهنامه شاه‌تهماسب شامل ۲۵۸ صفحه مینیاتور از پهلوانان و اسطوره‌های ایرانی و داستان‌های شاهنامه فردوسی است که با منظومه حماسی در یک هزار و ۲۰۰ صفحه از سوی برجسته‌ترین نقاشان و خوش‌نویسان عهد صفوی و به خط نستعلیق تهیه شده‌ است.
تاریخ آغاز شاهنامه تهماسبی به دوره سلطنت شاه اسماعیل اول، مؤسس دودمان صفوی، احتمالا به سال ۹۲۸ هـجری قمری، دو سال پیش از فوت شاه اسماعیل صفوی (۹۳۰ هـجری قمری) باز می‌گردد.
کاغذ این شاهنامه بسیار نازک و شبیه کاغذهای بایبل امروزی و دست‌ساز است.
۱۵ نفر هنرمند بر روی این کتاب ارزشمند کار کرده‌اند که نام ۹ نفرشان مشخص است و بقیه ناشناخته‌اند. افرادی که نام‌شان مشخص است، عبارت‌اند از: سلطان محمد میرمصور، آقامیرک، دوست محمد، میرزاعلی، مظفرعلی، شیخ محمد، میرسیدعلی و عبدالصمد و در برخی اسناد با حروف لاتین A، B، C، D، F، H نامیده شده‌اند.
مدیریت کار در آغاز با دوست محمد و پس از وی با میرمصور بوده است و پس از آن‌ها ظاهرا آقامیرک کارها را اداره می‌کرده است. این کتاب پس از آن‌که به پایان می‌رسد، صحافی می‌شود. صحافی کتاب عالی بوده و از جلد سوخته و تذهیب شده آن‌که درون و بیرون آن را در بر دارد و هم‌اکنون موجود است، پیداست و پس از پایان کار مهر شاه تهماسب را بر صفحه ۱۶ کتاب نقش کرده‌اند که آن هم موجود است.

شاهنامه تهماسبی بهانه‌ آشتی صفوی با عثمانی

شاهنامه شاه‌تهماسب پس از تکمیل در حدود ۴۰ سال در دربار صفوی باقی ماند. در سال ۹۸۳ هـجری قمری که سلطان سلیم دوم در دربار عثمانی زمام امور را به دست گرفت به منظور تحکیم روابط و به منظور تبریکِ به تخت نشستن سلطان سلیم دوم، هیأتی از سوی شاه صفوی به دربار عثمانی اعزام شد.
به گفته «بوداغ قزوینی» در «جواهر الاخبار» این هیات به سرپرستی شاه‌قلی، حاکم ایروان، شامل ۳۲۰ نفر از مقام‌های دربار و ۴۰ نفر بازرگان بوده است.
شاهنامه تهماسبی تا اوایل سده نوزدهم در دربار عثمانی باقی ماند و به ناگاه پس از جنگ‌ جهانی ناپدید شد تا این‌که در سال ۱۹۰۳ میلادی در نمایشگاه آثار هنر اسلامی در موزه هنرهای تزیینی پاریس فرانسه به نمایش گذاشته شد. صاحب کتاب در آن زمان «بارون دو روتشیلد» است. سال ۱۹۵۹ میلادی آرتور هاتِن، بازمانده کارخانه‌های بلورسازی کورنینگ آن را از نوه بارون روتشیلد خرید و شاهنامه تهماسبی در محافل هنری اروپا به «شاهنامه هاتِن» تغییر نام داد.
او در سال ۱۹۷۰ میلادی برای رهایی از بدهی مالیاتی ۷۸ صفحه از این شاهنامه را به موزه «متروپولیتن» آمریکا هدیه داد.
در اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی نامه‌ای در دوران پهلوی به ایران نوشته شد و پیشنهاد شد تا باقی برگ‌های این شاهنامه به قیمت ۲۰ میلیون دلار به ایران فروخته شود اما دولت وقت در دوران پهلوی در ایران به دلیل گرانی قیمت پیشنهاد شده توافقی نداشت.
پس از آن ۷ مجلس از نگاره‌های این شاهنامه در حراج کریستی لندن به قیمت ۳٫۱ میلیون دلار فروخته شد. چند سال بعد، ۴۱ نگاره این شاهنامه به گالری «اگینو» در لندن فروخته شد و از آن میان تنها یک برگ این شاهنامه برای موزه تازه تأسیس رضا عباسی در ایران خریداری شد.
سال‌ها بعد هاتن، برگ‌های باقی‌مانده از شاهنامه تهماسبی را به‌طور امانی به بانک لویدز لندن سپرد و از حراج کریستی خواست تا آن‌ها را هم حراج کند. حراج کریستی هم در طی دو سال ۱۴ برگ از برگ‌های این شاهنامه نفیس را به فروش رساند. هم‌زمان با درگذشت هوتن از ۲۵۸ مجلس نگاره‌های آن نسخه، ۱۱۸ مجلس در مجموعه هاتن باقی‌مانده بود. از این میان، برگه‌های باقی‌مانده به ناصر داوود خلیلی در لندن به قیمت ۷ میلیون دلار پیشنهاد می‌شوند.

 آغاز مذاکره برای بازگرداندن گران‌قیمت‌ترین میراث هنری ایران به میهن

در سال ۱۳۷۲ خورشیدی دولت ایران با پیشنهاد فرزند هاتن که بنا به وصیت پدر، مأمور فروش شاهنامه شاه تهماسبی شده است، موافقت می‌کند و با پیگیری حسن حبیبی (معاون اول رییس جمهوری وقت ایران) و مهدی حجت (رییس وقت سازمان میراث فرهنگی کشور) برای بازپس‌گیری باقیمانده این شاهنامه، با تابلوی زن سه اثر ویلم دکونینگ معاوضه می‌کند و سرانجام این تعداد از برگه‌های این نسخه گرانبها به ایران باز می‌گردد.

به گزارش وال استریت ژورنال در آغاز برگ‌ها درون صندوقچه‌ای چوبی با یک کشتی حمل پرتقال به اروپا آورده شدند. در آن هنگام، هاتن پسر در کاخ سفید آمریکا مشغول به کار بوده است.
در ۲۷ ژوئیه ۱۹۹۲ میلادی، این برگ‌ها از طریق بانک لویدز به پاریس فرانسه منتقل می‌شوند و روز بعد یک مقام عالی رتبه دولت ایران، این برگ‌ها را با یک بویینگ ۷۲۷ از پاریس به تهران منتقل می‌کند.

 بازگشت گران‌ترین اثر هنری اسلامی از آمریکا به ایران

❇️ در فروردین ۱۳۹۰ خورشیدی برگی از شاهنامه شاه تهماسبی، رکورد فروش آثار هنرهای اسلامی را شکست و به قیمت ۷٫۴ میلیون پوند در حراجی ساتبیز فروخته شد.
نسخه‌ای که در سال‌های اخیر به دست ایران رسیده‌ است ۱۱۸ نگاره دارد و در موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود که از سوی فرهنگستان هنر با همکاری موزه هنرهای معاصر تهران منتشر شده است.

 جدول در اختیار داشتن برگ‌های شاهنامه شاه‌تهماسب در کشورهای گوناگون عبارت اند از:
 ۱۱۸ برگ از نگاره‌ها در موزه هنرهای معاصر تهران – ایران
 ۷۸ برگ از نگاره‌ها در موزه متروپولیتن نیویورک – آمریکا
 ۱۰ برگ در موزه آقاخان تورنتو – کانادا
 ۳ برگ در موزهٔ هنرهای اسلامی دوحه – قطر
 یک برگ در موزه بریتانیا – انگلیس
 یک برگ در موزه رضا عباسی – ایران
بقیه برگه‌ها و نگاره‌ها در تملک مجموعه‌داران خصوصی کشورهای گوناگون (نام و نشان دقیق آن‌ها مشخص نشده است).

 برگه‌ای از شاهنامه تهماسبی، رکورددار فروش آثار هنری اسلامی

شاهنامه تهماسبی در قرن ۱۶ میلادی به دستور شاه اسماعیل اول، تهیه شده است، برگه‌ای از شاهنامه تهماسبی در حراجی ساتبی در لندن به قیمت ۷/۴ میلیون پوند، معادل ۱۲ میلیون دلار آمریکا فروخته شد و رکوردی در فروش آثار هنری اسلامی برجا گذاشت.
این برگه یکی از ۲۵۸ صفحه مصور از کتاب نفیس شاهنامه تهماسبی بر پایه شاهنامه فردوسی از سوی برجسته‌ترین نقاشان و خوشنویسان عهد صفوی آماده‌سازی شده است.
در این نگاره فریدون برای آزمایش پسران خود، ایرج، سلم و تور خود را به شکل اژد‌ها در آورده است.
فروش این برگه از شاهنامه بخشی از حراج آثار هنری اسلامی در حراجی ساتبی در لندن بود که در دو بخش برگزار می‌شود.
حراج این برگ از شاهنامه، حدود ده دقیقه طول کشید و در پایان فرد نا‌شناسی از طریق تلفن آن را خرید.
برگزارکنندگان پیش بینی می‌کردند که این نگاره از شاهنامه حدود ۵ تا ۵/۵ میلیون دلار فروخته شود اما این اثر چیزی بیش از دو برابر قیمت تخمینی به فروش رفت.
پیش از فروش این اثر هنری، رکورد بیشترین بهایی که برای یک اثر هنری اسلامی پرداخت شده بود، متعلق به یک تخته فرش کرمان، بافته شده در قرن یازدهم هجری بود که در حراجی کریستی به قیمتی معادل ۱۰ میلیون دلار فروخته شد.
این نگاره شاهنامه متعلق به مجموعه شخصی استوارت کری ولش، پژوهشگر و کلکسیونر آمریکایی آثار هنری اسلامی و هندی بود که سه سال پیش از این حراجی در گذشته بود.
آماده‌سازی شاهنامه تهماسبی ۲۰ سال به طول انجامید و نام شاه تهماسب، فرزند شاه اسماعیل را بر خود گرفت.
در اواخر قرن شانزدهم میلادی این مجموعه نفیس به سلطان عثمانی پیشکش شد و تا اوایل قرن نوزدهم در عثمانی بود.
این کتاب در مجموع حدود ۷۶۰ برگ دارد که حدود ۱۲۰ برگ از آن طی مذاکره‌ای رسمی از آمریکا به ایران بازگردانده شده است.

✳️ ویژگی خودویژه شاهنامه تهماسبی

✴️ یکی از ویژگی‌های این شاهنامه، نخستین برگ شاهنامه تهماسبی با عنوان «دربار کیومرث» یا «پادشاهی کیومرث» و از شناخته شده‌ترین نقاشی‌های ایرانی، جزو مجموعهٔ موزه آقاخان تورنتو کانادا است، موزه‌های آقاخان در کشورهای گوناگون از سوی پیروان ایرانی‌نژاد مذهب اسماعیلیه راه‌اندازی شده است؛
سلطان محمد نگارگر، نقاش برجستهٔ دربار صفوی به مدت سه سال بر روی این نگاره به خصوص کار کرده است. نمادگرایی زرتشتی در سراسر این برگ دیده می‌شود در حالی که هیچ نقاشی مینیاتور ایرانی دیگری را نمی‌توان یافت که چنین به نمادهای زرتشتی پرداخته باشد.
سرپرستی یک‌صد برگ نخست از شاهنامهٔ تهماسبی نیز بر عهدهٔ وی بوده و نگاره‌های دربار کیومرث، جشن سده، شکست دیوان به دست تهمورث و کشته شدن دیو سیاه به دست هوشنگ از نگاره‌های برجستهٔ وی در این شاهنامه است.

چاپ شاهنامه شاه‌تهماسب در ایران و جهان

از زمان ورود این شاهنامه نفیس به ایران، بحث چاپ و انتشار این کتاب مطرح بود و سرانجام با نظارت محمود فرشچیان، نگارگر مشهور ایرانی شاهنامه تهماسبی در ایران چاپ شد.
کتاب «شاهنامه شاه تهماسبی» در قطع سلطانی و با صحافی نفیس و قاب در ۴۲۰ صفحه از سوی نشر فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است.

شاهنامه شاه طهماسب، گران‌ترین اثر هنرهای اسلامی در جهان است. فروردین‌ماه سال ۱۳۹۰ بود که برگی از این کتاب رکورد فروش آثار هنر اسلامی را شکست و به قیمت ۷٫۴ میلیون پوند در حراجی ساتبیز فروخته شد. تنها یک برگ از این شاهنامه در حراجی لندن ۱۲ میلیون دلار به فروش رفت.
گفتنی است، این میراث مکتوب ۱۲ سال در دانشگاه هاروارد مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته بود.
این اثر پیش‌تر از سوی این دانشگاه، موزه متروپولیتن و دانشگاه ییل به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و آلمانی به چاپ رسیده است.
اورهان پاموک، نویسنده ترکیه‌‌ای برنده جایزه نوبل در کتاب «نام من سرخ» که در سال ۱۹۹۸ میلادی در ترکیه منتشر شد از شاهنامه شاه تهماسب، زیبایی نگاره‌های آن و نبوغ هنرمندان ایرانی عصر صفوی نام برده است. او در این کتاب نگاشته است که بسیاری از هنرمندان و نقاشان تراز اول عثمانی در حسرت دیدن نگاره‌های این اثر ارزشمند بودند و آخرین آرزوی عمر هنری خود را دیدن هنر هنرمندان ایرانی می‌دانستند.
انتشارات “سیتادل و مازنو” در فرانسه، مجموعه کامل و گرانبهایی از ۲۵۸ برگ مینیاتور “شاهنامه شاه تهماسب” را با همکاری موزه “متروپولیتن” نیویورک آمریکا در پاریس فرانسه منتشر کرده است.

✅ فرجام مذاکره ایران و آمریکا برای بازگشت ارزشمندترین اثر هنری کشورهای اسلامی

مهدی حجت (رییس وقت سازمان میراث فرهنگی کشور) در سال ۱۳۷۳ خورشیدی با تصویب هیات وزیران و با حكم رسمی علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی (ریيس جمهور وقت) به عنوان مسوول مبادله آثار هنری منصوب شد. این حکم از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز مورد تأیید قرار گرفت.
در ارتباط با همین مسوولیت بود که شاهنامه گران‌سنگ شاه تهماسبی از آمریکا به ایران بازگردانیده شد. از افتخارهای ایران بازگرداندن شاهنامه شاه تهماسبی از آمریکا به مام میهن بوده است.
این کتاب که طی مذاکره‌های فشرده از آمریکا گرفته شده است و در موزه هنرهای معاصر تهران در کشور ایران نگهداری می‌شود در همان سال معاوضه، ۲۸ و نیم میلیون دلار ارزش‌گذاری شده بود در حالی که اگر ارزش‌گذاری یک برگ نگاره در حراجی که ۱۲ میلیون دلار انجام شده است را لحاظ کنیم باید دستکم قیمت پایه همه نگاره‌های شاهنامه تهماسبی در نظر گرفته شود.
بدین روی ارزش دقیق شاهنامه تهماسبی، این اثر نفیس هنری می‌تواند گران‌قیمت‌ترین میراث مکتوب هنرهای ایرانی و حتی هنرهای اسلامی ویا شاید هنرهای مکتوب جهانی باشد.
این مذاکره در شرایطی که ایران در دوران بازسازی پس از جنگ تحمیلی را سپری می‌کرد، انجام گرفت و در یک تلاش دو ساله با یکی از تابلوهای مشهور نقاشی مدرن که در موزه هنرهای معاصر بود مبادله شد.
این اثر هنری متعلق به ایران در دوران صفویه برای جلوگیری از جنگ میان ایران و عثمانی به ترکیه هدیه شده بود که طی سال‌ها بعد در مراسمی از ترکیه به فرانسه برده می‌شود و خانواده آمریکایی این کتاب ارزشمند را می‌خرند و جزو گنجینه خانوادگی‌شان می‌شود تا این‌که قصد فروش این شاهنامه را به ایران می‌کنند اما در دوران پهلوی این موضوع به فرجام نمی‌رسد؛ سرانجام بدون هیچ هزینه‌ای حتی بدون پرداخت مالیات‌هایی که در این مبادله‌های هنری مرسوم است از سوی ایران ۱۱۸ برگ این شاهنامه نفیس به زادگاه‌اش از آمریکا به ایران برگردانده می‌شود.
هم اکنون این شاهنامه ارزشمند در موزه هنرهای معاصر ایران نگهداری می‌شود. جالب این است که یکی از استادان دانشگاه هاروارد درباره این شاهنامه، کتابی نوشته و عنوان‌اش را «پادشاه کتاب پادشاهان» گذارده است.

 به پیشنهاد بنیاد فردوسی رویداد مهم تاریخی مبادله هنری برای بازگشت شاهنامه تهماسبی به ایران در حال تبدیل شدن به فیلم سینمایی است.

 ویژگی‌های شاهنامه تهماسبی

 در میان نسخه‌های شاهنامه‌هایی که به دستور پادشاهان در دوره‌های گوناگون تدوین و مصور شده است، شاهنامه شاه تهماسبی از ارزش هنری بالایی برخوردار است.
این نسخه خطی که از اثرهای نفیس و نادر دوره صفوی است، نگاره‌هایی بسیار زیبا باشکوه و پر کار دارد که سبک مکتب تبریز در آن‌ها به کار رفته است.
این كتاب كه آن را «شاهنامه شاه تهماسبی» خوانده‌اند یک شاهنامه خطی است از حكیم ابوالقاسم فردوسی كه دارای ۲۵۸ مینیاتور نفیس است.
نسخه‌ای که به دست ایران رسیده‌ است ۱۱۸ نگاره دارد و هم اکنون در موزه هنرهای معاصر تهران نگهداری می‌شود.
۷۸ برگه از این مینیاتورها بزرگتر از مینیاتورهای سایر شاهنامه‌های خطی است و به اندازه ۱۱ در ۱۴ اینچ است.
این شاهنامه در سال ۱۹۵۹ میلادی از طرف آرتور حوقتون (هوتون / هوتن/ هاتن)  “Arthur A. Houghton”‌ به موزه هنری متروپولیتن آمریکا پیشکش شده است و به همین روی آن را شاهنامه هوتن هم می‌گویند.